Përmbajtja

• Koment
  • Qëllimi
    1. Së pari, norma ka si qëllim të përcaktojë rregullat si merren provat në faza të ndryshme të procesit dhe cili është roli i palëve dhe i gjykatës në këtë veprimtari. Së dyti, ligjvënësi synon të theksojë rëndësinë e parimit të ligjshmërisënë marrjen e provës dhe pasojat procedurale në rast mosrespektimi të tij.
  • Objekti
    2. Objekti i rregullimit të normës është mënyra e kërkimit,pranimit dhe marrjes së provave në procesin penal dhe nocioni i papërdorshmërisë në rastet e provës së marrë në kundërshtim me ligjin. Ajo është strukturuar në tri paragrafë, të cilët rregullojnë aspekte të ndryshme që lidhen me rolin e palëve dhe gjykatës në temën e provave: paragrafi 1 ka si objekt rregullimin e mënyrës si merren provat gjatë hetimeve paraprake; paragrafi 2 ka si objekt rregullimin e mënyrës së marrjes së provave dhe rolin e palëve e të gjykatës në fazën e shqyrtimit gjyqësor të çështjes; objekti i paragrafit 3 është normimi i parimit të ligjshmërisë në temën e provave dhe sanksioni i papërdorshmërisësëtyre, kur provat merrennë kundërshtim me ligjin.
  • Komente për çështje të ndryshme të dispozitës
    3. Kërkimi dhe marrja e provave në fazën e hetimeve paraprake. Procesi ynë penal është i strukturuar në dy faza kryesore, ku ndryshon në mënyrë të qenësishme roli dhe protagonizmi i palëve, edhe në temën e provave: shqyrtimit gjyqësor të çështjes i paraprin faza e hetimeve paraprake. Titullar i hetimeveështë prokurori, i cili ka në dispozicion policinë gjyqësore, e cila përveç rasteve të veprimtarisë me nismën e saj, kryen çdo akt të deleguar ose tëurdhëruar prej tij. Në këtë fazë të procedimit, kontradiktoriteti është i dobët dhe roli i mbrojtjes i kufizuar, sidomos në temën e kërkimit dhe marrjes së provave. Në procesin tonë penal, si rregull, mbrojtja nuk ka të drejtë të marrë prova: në rast se ajo çmon se duhet të merret një provë e caktuar, në interes të saj, këtë të drejtë duhet ta ushtrojë nëpërmjet prokurorit, duke i paraqitur memorie ose kërkesa me shkrim.[1] Në respektim të parimit të objektivitetit, prokurori duhet të marrë edhe provat që e shfajësojnë të hetuarin[2] por, si rregull, e drejta e disponimit për provat i takon atij. Përjashtim bën vetëm rasti kur, gjatë hetimeve paraprake, mbrojtja mund të kërkojë marrjen e një prove tëngutshme, me anën e institutit të sigurimit të saj:vendimi në këtë rasti përket gjyqtarit tëhetimeve paraprake.[3]Lidhur me sa më sipër, vepron rregulli që normon neni 151, par. 1, sipas të cilit, gjatë hetimeve paraprake, provat merren në mënyrë të njëanshme, “nga organi që procedon”, term me të cilin ligjvënësi nënkupton prokurorin ose policinë gjyqësore, që vepron nën drejtimin dhe kontrollin e tij. Kjo veçori dëshmon se në fazën e hetimeve paraprake mbizotërojnë elementet e modelit inkuizitor të procedimit, të cilat kufizojnë mundësitë e mbrojtjes për të hetuar dhe për të marrë prova në interes të personit ndaj të cilit zhvillohen hetime.
    4. Kontrolli i ligjshmërisë së marrjes së provave në hetimet paraprake. Ligjshëria e veprimtarisë së prokurorit lidhur me kërkimin dhe marrjen e provave gjatë fazës së hetimeve paraprake kontrollohet nga gjyqtari i seancës paraprake,[4] i cili ka të drejtë të rivendosë të drejtën e shkelur duke urdhëruar prokurorin për të kryer hetimet e nevojshme, fakt që nënkupton, në radhë të parë, një veprimtari qëgaranton marrjen e provave të kërkuara nga mbrojtja. Në raste të ngutshme, marrja e provës së kërkuar mund të realizohet edhe përmes një kërkese të mbrojtjes për sigurimin e saj para gjykatës.
    5. Pranimi dhe marrja e provave gjatë debatit gjyqësor. Përfazën e shqyrtimit gjyqësor të çështjes, e cila ështëfaza ku elementët me vlerë provuese të grumbulluara gjatë hetimeve paraprake fitojnë vlerën e provës, pasi i nënshtrohen debatit të palëve, Kodi normon që “provat merren me kërkesën e palëve”. Pranimi i provës kalon përmes kërkesave të akuzës, mbrojtjes dhe paditësit civil drejtuar gjykatës, duke ndjekur tri momente tipike: pranimi i kërkesës, marrja përmes debatit dhe çmuarja. Kjo normëmishëron në sistemin tonë të ashtuquajturin parimi i disponimit, i huazuar nga procesi civil dhe tipik për sistemet që ndërtohen mbi bazën e rregullave të procesit akuzator.

    Ky parim mbështetet në konceptin se procesin e bëjnë palët, kurse gjykata, si rregull, mban pozicionin e të tretit dhe vendos në bazë të provave të propozuara prej tyre. Gjykata pranon marrjen dhe debatimin e provave të ofruara nga palët duke u mbështetur nëkatër kritere:[5]

    (i) prova duhet të vlejë për të provuar faktet objekt prove në proces, para së gjithash, ezistencën e  faktit penal objekt akuze, por edhe faktet e tjera që përfshihen në objektin e të provuarit;[6]

    (ii) prova nuk duhet të jetë e ndaluar nga ligji (shih në vijim, par.C8);

    (iii) prova nuk duhet të jetë haptazi e panevojshme;

    (iv) prova duhet të ketë fuqi provuese, pra, të jetë në gjendje të provojë në mënyrë të besueshme ekzistencën e faktit që pala synon të provojë.

    Përjashtimi (ii) synon të bllokojë nismën e palëve për të propozuar prova të cilat e shmangin procedimin provues nga faktet objekt prove. Ligji përjashton pranimin e provave “haptazi të panevojshme”;ky përcaktim nënkupton një vlerësim paraprak të gjykatës lidhur me natyrën dhe thelbin e provës së ofruar, në pikëpamje të vlerës dhe fuqisë së saj provuese, vlerësim i cili mund të rezultojë i gabuar në qoftë se panevojshmëria e provës nuk dallohet qartë, nuk bie menjëherë në sy. Pra, në parim, prova e ofruar nga palët prezumohet e vlefshme. Përjashtimi mund të bëhet vetëm kur karakteri i saj, haptazi i panevojshëm, e çon gjykatën në përfundimin se prova e kërkuar nuk mund të sjellë asnjë ndikim në rezultatin provues.Nisur nga mundësia e gabimit lidhur me kërkesat e palëve, ligjvënësi i lejon gjykatës që, në çdo fazë të shqyrtimit gjyqësor, të revokojë me vendim disponimet e mëparshme lidhur me provat e kërkuara nga palët ose të pranojë marrjen e provave që kanë pasë qenë refuzuar.[7]

    Pra, të drejtës së palëve për të propozuar marrjen e provave i përkon e detyrimi i gjykatës pë të vendosur pranimin e marrjes së tyre. E drejta e refuzimit vepron si përjashtim. Përjashtohet  vetëmmarrja eprovave që duket se janë haptazi të panevojshme, në drejtim të fakteve që synojnë të provojnë dhe fuqisë së tyre provuese.

    6. Vendimi i gjykatës për pranimin e provave. Kodi parashikon që lidhur me kërkesën e palëve për marrjen e provave gjykata vendos menjëherë (neni 151, par.2), duke marrë vendim të ndërmjetëm.[8]Nuk lejohet që gjykata të rezervojë të drejtën për t’u shprehur, në vijim të procedimit, lidhur me kërkesën e palëve për marrjen e provave. Kjo do të dëmtonte interesat e palëve, të cilat duhet të dinë, që në krye të herës, mjetet që kanë në dispozicion për të mbrojtur pretendimet e tyre lidhur me faktet që duan të provojnë. Pra, e drejta e provës duhet të kuptohet jo vetëm si e drejtë e palëve për të propozuar prova, por edhe si detyrim i gjykatës për t’i marrë ato menjëherë, përveç rasteve përjashtimoretë trajtuara më sipër. Vlen të theksohet se e drejta e provës për të pandehurin (e cila njihet edhe si e drejta e provës së kundërt[9]), natyrisht, është pjesë shumëe rëndësishme e së drejtës së mbrojtjes.
    7. Përjashtimet nga parimi i disponimit. Përmendëm që nisma e palëve dhe vendimi i menjëhershëm i gjykatës për pranimin e kërkesës për marrjen e provave të propozuara prej tyre, është rregulli që parashikon Kodi ynë, për fazën e shqyrtimit gjyqësor të çështjes. Si çdo rregull, edhe ai ka përjashtimet e tij.

    Debati gjyqësor, ku natyrisht debati mbi provat përbën thelbin e tij, është i ndërtuar në bazë të parimeve të modelit akuzator të procedimit, por ai ndërthurret me elemente tëmodelit inkuizitor, që i japin natyrën e një sistemi të përzjerë. Kësisoj, nisma e palëve për të kërkuar marrjen e provave, në disa raste, pasohet nga e drejta e gjykatës që të disponojë, edhe kryesisht, marrjen e provave të reja. Por, ky pushtet i gjykatës nuk i paraprin nismës së palëve, madje, në ndonjë rast, ligji e lidh këtë të drejtë të gjykatës me kushtin e shprehur që nisma e saj të jetë e nevojshme[10] ose e domosdoshme.[11] Vetë shprehja “edhe kryesisht”, e cila përdoret në çdo rast, nënkupton se ka patur një mosveprim të palëve për të kërkuar marrjen e provave, fakt që i dikton gjykatës nevojën për të disponuar ex officio.

    Përjashtimet nga parimi i disponimit mbështeten në logjikën se gjykata, para se të vendosë, duhet të njohë faktet. Ndaj kur fakti nuk del qartë prej provave të ofruara nga palët, në interes të dhënies së një vendimi të drejtë, gjykata disponon kryesisht marrjen e provave të reja. Le të sjellim shembullin kur mbrojtësi, për shkak të pamjaftueshmërisë profesionale, nuk kërkon marrjen e provave që qartësisht kanë dalë në pah gjatë debatit dhe të cilat mund të lehtësojnë pozitën e të mbrojturit prej tij. Qëndrimi pasiv i gjykatës në raste të tilla do të rëndonte padrejtësisht të pandehurin, gjë që nuk e lejojnë parimet e drejtësisë në zbatimin e ligjit penal.[12] Prandaj, në raste të tilla, ligji e lejon gjykatën që, në interes tëdhënies së një vendimi të drejtë, të disponojë edhe kryesisht me marrjen e provave të reja.

    Kodi parashikon rastet e mëposhtme të ndërhyrjes ex officio të gjykatës në temën e provave:

    1. a) në rastet e parashikuara nga nenet 43, para 1 (verifikimi i përgjegjshmërisë së të pandehurit për shkak të shenjave patologjike të konstatuara pas faktit që gjykohet), 337, par.2 (thirrja e ekspertit të caktuar gjatë hetimeve, në rast veprimesh të ngutshme) dhe 366, par.1 (kur ekspertimi disponohet gjatë gjykimit);
    2. b) në rastet e parashikuara nga nenet 154, par.1 (thirrja e personave të cilëve u referohet dëshmia e tërthortë) dhe 155, par.2 (nevoja për verifikimin e zotësisë për të dëshmuar);
    3. c) në rastin e parashikuar nga neni 167, par.1, (kur lind nevoja të pyeten personat e marrë si të pandehur në një procedim të lidhur) dhe 361/a, par. 1 (kur çmohet që të pyetet i mituri në prani të ekspertit);
    4. d) në rastet e parashikuara nga nenet 367, par.1 (e drejta për të bërë pyetje shtesë dhe për të marrë prova të reja), që përbën rastin më të rëndësishëm të përjashtimeve nga parimi i disponimit dhe 369, par.1 (e drejta për të lexuar aktet e përfshira në fashikullin e gjykimit);
    5. e) në rastin e parashikuar nga neni 427, par.3, që i jep të drejtë gjykatës së apelit që të vendosë përsëritjen e shqyrtimit gjyqësor, por vetëm në rastet kur është e domosdoshme për dhënien e një vendimi të drejtë.
    6. Provat e marra në kundërshtim me ligjin (provat e paligjshme). Kemi përmendur se në sistemin tonë të procedurës vepron parimi i lirisë së provave.[13] Por, ndërsa lejohet të merret çdo provë që vlen për të vërtetuar faktet (pa paragjykuar lirinë e vullnetit të personit dhe të drejtat e liritë e tij themelore dhe duke respektuar rregullin e kontradiktoritetit), procedura e marrjes rregullohet nga ligji. Kjo do të thotë se parimi i lirisë së provave vepron njëkohësisht me parimin e ligjshmërisë së procedurës së marrjes së tyre, madje këto parime kanë karakter plotësues.[14]

    Në marrjen e provave Kodi kërkon respektimin e disa parimeve të përgjithshme, të vlefshme për të gjitha llojet e tyre. Në radhë të parë, provat nuk mund të merren me mjete e metoda të papranueshme për një rend demokratik. Kështu, pohimi i fajësisë nga ana e të akuzuarit mund të vlerësohet si provë, por ndalohet kategorikisht që ai të sigurohet përmes torturës, apo mjeteve të tjera që cenojnë lirinë morale të personit. Gjithashtu, mënyra e përfshirjes së tyre në proces i nënshtrohet disa rregullave të përcaktuara, shkelja e të cilave e bën provën të papërdorshme (p.sh., respektimi i kontradiktoritetit, rregullat për leximet e lejueshme, etj.).

    Respektimi i ligjshmërisë në procedurën e kërkimit dhe marrjes së provave garantohet, para së gjithash, nga Kushtetuta, e cila në nenin 32.2 sanksionon ndalimin vijues: “Askush nuk mund të deklarohet fajtor mbi bazën e të dhënave të mbledhura në mënyrë të paligjshme”. Kodi i Procedurës Penale, në nenin 151, par. 3, normon sanksionin procedural të papërdorshmërisë së provave, me këtë formulim:“Provat e marra në shkelje të ndalimeve të parashikuara nga ligji nuk mund të përdoren”.  Madje, edhe në rast mosveprimi të palëve, kjo normë e detyron gjykatën që t’i konstatojë rastet e papërdorshmërisë edhe kryesisht: “Papërdorshmëria ngrihet edhe kryesisht në çdo gjendje dhe shkallë të procedimit”.

    Duhet të bëhet dallimi i provës së paligjshme nga prova jotipike,[15] e cila nuk parashikohet nga ligji, por lejohet të merret kur përmbushen kushte të caktuara. Prova jotipike nuk është e paligjshme, vërtet natyra dhe lloji i saj nuk parashikohen shprehimisht në ligjin procedural, por ajo lejohet të merret, pasi palët tëshprehen paraprakisht për mënyrën e marrjes së saj. Kurse prova e paligjshme mund të jetë tipike, mund të parashikohet nga ligji si provë, por mund tëgoditet për paligjshmëri procedura e marrjes së saj contra legem.[16]

    Problemi i provave të paligjshme është një ndër problemet më të vështira dhe më të debatueshme, edhe në doktrinën e huaj. Në Kod është normuar qartë rasti kur veprimi i paligjshëm, i cili bën të mundur marrjen e provës, përbën shkelje të ligjit procedural penal. Në këtë rast, të dhënat me vlerë provuese ose provat janë të papërdorshme, për shkak të ndalimit të parashikuar në nenin 151, para 3. Le të marrim ndalimin e parashikuar nga neni 37 [hyperlink] i KPP: deklarimet prej nga buron përgjegjësi penale e personit që ende nuk ka marrë cilësinë e të pandehurit (as cilësinë ndërmjetëse të personit nën hetim)[17] nuk mund të përdoren kundër tij. Po kështu, ndalohet që thëniet e të pandehurit të përbëjnë objekt dëshmie nga personi që ka proceduar me marrjen e tyre:[18] shkelja e këtyre rregullave e bën përmbajtjen e dëshmisë të papërdorshme.

    Provën e bën të papërdorshme jo vetëm shkelja e një ndalimi të parashikuar nga ligji gjatë marrjes së saj, por edhe shkelja e normave të posaçme lidhur me formën e aktit, kur ky dhunim cenon të drejta subjektive themelore. Kështu, komunikimet telefonike të përgjuara, në kushtet dhe sipas procedurës ligjore, “... regjistrohen dhe për veprimet e kryera mbahet procesverbal”.[19] Në rast se regjistrimet fshihen në një kohë të mëpasme, prova që buron nga përmbajtja e bisedave të transkriptuara nuk mund të përdoret, për mungesë të njërës nga format e dokumentimit. Pra, në një rast të tillë, ndonëse nuk është shkelur asnjë ndalim i parashikuar nga ligji për përgjimin e komunikimeve, mangësia formale e sipërpërmendur ndalon qëprova të përdoret për të provuar fakte në procesin penal.

    9. Regjimi i papërdorshmërisë së provave.Theksuam se në temën e provave vepron parimi i ligjshmërisë, i shprehur në ndalimin e parashikuar nga neni 151, par. 3. Këtë parim ligjvënësi e ka ndërtuar në tri plane:

    (i) ka krijuar sanksionin e papërdorshmërisë së provave, në rastet kur ato janë marrë në shkelje të ndalimeve ligjore;

    (ii) për shkak të rëndësisë së këtij parimi, ligjvënësi e ka shtrirë konstatimin dhe ngritjen e papërdorshmërisë “në çdo gjendje dhe shkallë të procedimit”;

    (iii) konstatimin dhe ngritjen e papërdorshmërisë së provavenuk i ka lidhur vetëm me nismën e palëve, por i ka ngarkuar gjykatës të drejtën dhe detyrimin që, në rast mosveprimi të tyre, të vihet në lëvizje,ex officio.

    Rregullat e mësipërme lidhur me mënyrën e marrjes së provave janë shprehje e natyrës garantuese të procesit penal.

    10. Natyra e dyfishtë e papërdorshmërisë. Sipas doktrinës,[20] koncepti i papërdorshmërisë së provës duhet kuptuar si dy anë të së njëjtës medalje: ai përbën vestë aktit procedural penal që mishëron marrjen e provës dhe, njëkohësisht, vepron si sanksion procedural që godet provën e marrë në kundërshtim me ndalimet e parashikuara nga ligji. Në këtë kuptim, papërdorshmëria nuk përbën një pavlefshmëri të natyrës së përgjithshme, por një sanksion procedural të mëvetësishëm, i cili godet vetëm provat. Kjo do të thotë se një provë e goditur nga sanksioni i papërdorshmërisë nuk mund tëpërdoret për marrjen e vendimit në përfundim të gjykimit.

    Pra, tipari karakteristik i papërdorshmërisëështë fakti se nuk goditet akti në vetvete, por vlera e tij provuese. Akti, ndonëse formalisht mund të jetë i vlefshëm, goditet në aspektin e përmbajtjes së tij provuese, duke e penguar të plotësojë qëllimin e tij – të shërbejë si bazë për të themeluar vendimin e gjykatës ose të prokurorit.[21]

    11. Papërdorshmëria absolute (patologjike) dhe relative (fiziologjike). Mundësia që konstatimi dhe ngritja e papërdorshmërisë së provës të bëhet edhe kryesisht, si dhe pamundësia e korrigjimit të saj, i jep këtij vesi, si rregull, natyrë absolute. Shumica e dispozitave të Kodit për papërdorshmërinë e provave të marra në shkelje të ndalimeve të parashikuara nga ligji janë formuluar në mënyrë kategorike. Përmendim nenet 36, par.1 (ndalimi i dëshmisë së tërthortë lidhur me deklarimet e të pandehurit), 52, par.6 (ndalimi i përdorimit të mjeteve të kërkimit të provës dhe i rezultatit të tyre, kur shkelen procedurat e veprimeve kundër mbrojtësit, ose në zyrën ku ai ushtron detyrën), 209, par.3 (ndalimi i përdorimit të objekteve që nuk hyjnë në korrespondencën e sekuestrueshme), 226, par.1 (ndalimi i përdorimit të rezultateve të përgjimit, në rastet kur shkelen procedurat që normon ligji), etj.Kodi parashikon edhe dy raste kur provat jo vetëm nuk mund të përdoren, por ato nuk lejohet as të merren. Në këto raste, ligjvënësi ka përdorur një formulim më të prerë: “... nuk mund të merren dhe as të përdoren...”. Nuk mund të merren dhe as të përdoren të dhënat e mbledhura nga informatorët[22]dhe as dokumentet anonime.[23]

    Papërdorshmëria e kësaj natyre cilësohet nga doktrina[24] si “papërdorshmëri patologjike”. Ajo godet, para së gjithash, provat e marra në shkelje të vlerave absolute të mbrojtura nga Kushtetuta dhe KEDNJ-ja, sikundër janë pohimet e marra nën torturë apo si rezultat i trajtimit çnjerëzor ose poshtërues. Papërdorshmëri të kësaj natyre përbëjnë rastet kur merret një provë e ndaluar nga ligji, duke ushtruar një tagër që organit procedues nuk i takon ligjërisht.

    Papërdorshmëria mund të ngrihet edhe kur ligji e lejon marrjen e provës, organi procedues e ka tagrin për ta marrë atë, por cenohet procedura, modalitetet e marrjes së provës. Kështu, në zbatim të parimit të ndarjes së fazave të procesit, akte të ndryshme kanë vlerë provuese të ndryshme në faza të ndryshme të procedurës. Për këtë arsye, deklarimet e dhëna në fazën e hetimeve paraprake nga persona që kanë dijeni lidhur me rrethana të dobishme për qëllimet e hetimit,[25]si rregull, janë të papërdorshme gjatë gjykimit të zakonshëm,[26] ndaj nuk përfshihen në fashikullin e gjykimit, por ruhen në fashikullin e prokurorit.[27]Përfshirja e tyre në fashikullin e gjykimit mund të bëhet nëpërmjet instituteve të kundërshtimit të dëshmisë[28] ose të leximeve të lejueshme.[29] Pra, këto akte mund të jenë kryer sipas ligjit, por përdorimi i tyre në gjykim në shkelje të rregullave tëprocesit, e bën përmbajtjen e tyre të papërdorshme për të provuar fakte. Ajo gjen mbështetje normative në ndalimin e përgjithshëm që parashikon neni 380, par.1 i Kodit: “Për të marrë vendimin gjykata nuk mund të përdorë prova të tjera veç atyre që janë marrë ose janë verifikuar në shqyrtimin gjyqësor.” Ky formulim, përjashton nga vlerësimi ato prova që nuk janë pranuar dhe diskutuar gjatë debatit gjyqësor, përfshi këtu edhe aktet me vlerë provuese të hetimeve paraprake, të cilat nuk janë bërë pjesë e fashikullit të gjykimit.Kjo lloj papërdorshmërie, e njohur në doktrinë si “papërdorshmëri fiziologjike”,[30] në pikëpamje të pasojave që prodhon, ka natyrë relative dhe mund të korrigjohet duke rregulluar procedurën e marrjes.

    Papërdorshmëri të kësaj natyre përbëjnë edhe rastet e dispozitave të ndërtuara në formën e një kushti përjashtimor. Kështu, dëshmia e tërthortë është e papërdorshme në qoftë se burimi prej nga janë mësuar faktet nuk thirret të dëshmojë në gjyq, me përjashtim të rasteve kur pyetja e tij është e pamundur për shkak se ka vdekur, është i sëmurë rëndë ose nuk gjendet.[31] Mjafton të provohet njëri prej këtyre rasteve që sanksioni të bjerë dhe dëshmia e tërthortë të bëhet e përdorshme. Gjithashtu, për subjekte që janë të detyruar të ruajnë sekretin për shkak të profesionit ose të detyrës, ligji ndalon përdorimin si provë të përgjimeve të bisedave ose të komunikimeve. Por, ky ndalim bie, kur faktet që burojnë nga bisedat këta persona i kanë deponuar ose i kanë përhapur me ndonjë mënyrë tjetër.[32]

    Duke përmbledhur sa parashtruam më sipër, mund të përfundojmë se papërdorshmëria është ves i aktit procedural me natyrë provuese dhe, njëkohësisht, sanksion procedural autonom që godet provën që buron prej tij. Ajo ka natyrë absolute, ndaj nuk mund të korrigjohet në rastin e provave të marra në kundërshtim me ndalimet absolute që parashikon Kushtetuta, Konventa ose ligji procedural. Por, në disa raste papërdorshmëria ka natyrë relative, pikërisht kur bëhet fjalë për cenimin e të drejtave relative apo zhvendosjen e vlerës provuese të akteve të kryera gjatë hetimeve paraprake në fazën e shqyrtimit gjyqësor të çështjes, si dhe në rastet kur është i pavlefshëm (por, jo i paligjshëm) akti i marrjes së provës.

    12. Papërdorshmëria e akteve të hetimeve paraprake. Sanksioni procedural i papërdorshmërisëgodet edhe aktet e hetimeve paraprake. Në këtë fazë, çmuarja e papërdorshmërisë së provave të mbledhura nga policia gjyqësore bëhet nga prokurori, kurse goditja për papërdorshmëri e akteve me vlerë provuese të kryera nga prokurori, nëse nuk bëhet prej tij, me kërkesë të palës ose ex officio, mund të ngrihet para gjyqtarit të seancës paraprake.[33] Prokurori, në respekt të parimit të ligjshmërisë dhe të objektivitetit,[34] nuk mund të kërkojë (ose të vendosë, në rastin e akuzave për kundërvajtje penale) dërgimin e çështjes në gjyq, kur provat në ngarkim të të pandehurit janë siguruar në shkelje të ndalimeve që parashikon ligji. Rast tipik është, gjithashtu,rasti që parashikon neni 324, par.4 [hyperlink] i Kodit, i cili normon sanksionin e papërdorshmërisë për provat e marra pasmbarimit të afatit të hetimeve paraprake. Pra, regjimi i çmuarjes së papërdorshmërisë së akteve të hetimeve paraprake, në parim, u nënshtrohet të njëjtave rregulla.
    13. Jurisprudenca e Gjykatës së Lartë.Përmendëm se koncepti i papërdorshmërisë së provave ka natyrë garantuese: kodet e mëparshme, të ndërtuara mbi bazën e modelit inkuizitor të procedimit, nuk e njihnin këtë institut. Mungesa e traditës në këtë temëduhet të jetë një nga arsyet që, në jurisprudencën e Gjykatës së Lartë, papërdorshmëria e provave ndodh tëngatërrohet me pavlefshmërinë e akteve, ndonjëherë edhe me pavlefshmërinë e natyrës absolute.[35]

    Në vijim, po paraqesim në mënyrë të përmbledhur disa nga rastet ku pasqyrohet jurisprudenca e Gjykatës së Lartë në temën e pavlefshmërisë së provave të marra në kundërshtim me ligjin.

     

     

    13.1 Papërdorshmëria e dëshmisë së pavlefshme (neni 158,par. 1, shkronja ç) i KPP). Rasti i dëshmisë së subjekteve që ligji i përjashton nga detyrimi për të dëshmuar ka qenë objekt i një jurisprudence të pasur, por kundërthënëse[36] të kolegjit penal të Gjykatës së Lartë. Problemin e provës që buron nga një dëshmi e pavlefshme, për shkak të cenimit të rregullave për marrjen e saj, nisur nga një interpretim i ngushtë i normës, kolegji e ka konsideruar provë të papërdorshme. [37]

    Kolegji penale orienton të njëjtën zgjidhje edhe në rastin e dëshmisëindirekte,[38] mbështetur në faktin se norma sanksionon shprehimisht me papërdorshmëri thëniet mbi faktet, të mësuara nga persona të tjerë, nëse këta të fundit nuk thirren për të dëshmuar.[39]

    13.2 Përdorshmëria e akteve të marra me anën e letërporosisë drejtuar autoriteteve të huaja gjyqësore (nenet 509-511 të KPP). Problemi i përdorshmërisë së akteve të krijuara nga organet juridiksionale të huaja, prej vitesh janë bërë pjesë e praktikës sonë gjyqësore. Rastet e marrjes dhe përdorimit si provë të dokumenteve të prodhuara nga organet e një shteti të huaj, në rastet kur ato nuk kanë ardhur nëpërmjet ekzekutimit të letërporosisë për ndihmë juridike në fushën penale,[40] nuk janë lejuar. Kështu, rastin e dokumentit mjekësor të përdorur për të ngritur një alibi (qënia i shtruar në një spital të huaj në ditën e ngjarjes), kolegji e ka konsideruar provë të papërdorshme, me pasojë pavlefshmërinë e vendimit gjyqësor.[41]

    Rastet e komunikimit të drejtpërdrejtë mes autoriteteve gjyqësore, Kolegji i ka konsideruar një formë të ligjshme të ndihmës së ndërsjellë.[42]Për këtë arsye, nuk është pranuar pretendimi për papërdorshmëri të provave të marra,[43] kur komunikimi i drejtpërdrejtë është pasuar nga njoftimi i Ministrisë së Drejtësisë dhe prej saj nuk është shfaqur vullnet pengues për t’i dhënë rrugë ekzekutimit.

    Në temën e marrëdhënieve juridiksionale me jashtë, pjesë e jurisprudencës së gjykatave janë bërë edhe disa raste, të cilat kanë prodhuar papërdorshmëri të natyrës fiziologjike. Në ekzekutimin e letërporosive, autoritetet e huaja zbatojnë rregullat e së drejtës së brendshme, por kur shtrohet problemi i përdorshmërisë së provave të marra, procedura nuk duhet të vijë ndesh me rregullat që normon Kodi ynë i Procedurës Penale. Kështu, kolegji penal ka vendosur rregullin sipas të cilit deklarimet e marra me letërporosi, në fazën e hetimeve paraprake, nuk mund të përdoren në gjykim për të provuar fakte;[44] gjithashtu, janë të papërdorshme dëshmitë e dhëna para prokurorit,[45] ose para gjyqtarit hetues,[46] kur përmes letërporosisë ishte kërkuar pyetja e dëshmitarëve para gjykatës. Në tri rastet e sipërcituara, është cenuar thelbi i procesit gjyqësor, parimi i kontradiktoritetit dhe i përballjes së të akuzuarit me dëshmitarët e akuzës, ndaj kolegji i ka konsideruar të dhënat që buronin nga akte të tilla si prova të papërdorshme. Natyrisht, kjo është një papërdorshmëri relative, e natyrës fiziologjike, e cila mund të rregullohej duke korrigjuar vesin e marrjes (pra, duke i pyetur dëshmitarët para gjykatës, në prani të mbrojtjes së personit të akuzuar).

    Interes të veçantëparaqet rasti kur duhet të kryhet një ekspertim dhe subjekti që zotëron njohuri të posaçme është shtetas i huaj. Me anën e një vendimi që shkaktoi shumë polemika, Kolegji pranoi kërkesat paraprake të mbrojtjes, duke deklaruar papërdorshmërinë e të dhënave që buronin nga akti i ekspertimit, me argumentin se, në raste të tilla, eksperti duhet caktuar përmes letërporosisë për autoritetet e huaja gjyqësore, duke iu referuar normave që vendos Kodi dhe Konventa e posaçme.[47]Vendimi nuk na duket i mbështetur në ligj dhe krijon një precedent të gabuar dhe të panevojshëm. Dihet se eksperti është një person që gëzon njohuri të posaçme, në një fushë të caktuar të dijes; rëndësi ka kompetenca teknike dhe aspak shtetësia e tij. Kodi nuk kërkon që eksperti të ketë me patjetër shtetësi shqiptare. Përfundimet e tij ai i paraqit me shkrim dhe i mbron para gjykatës, duke u dhënë përgjigje pretendimeve të mbrojtjes, sipas një procesi kontradiktor. Nuk ka asnjë arsye të shëndoshë që të mbështesë procedurën e caktimit të ekspertit dhe marrjes së aktit përkatës përmes letërporosisë, në rastet kur eksperti është shtetas i huaj ose kur banon jashtë shtetit. Sikundër dihet, letërporosia diktohet nga nevoja e respektimit të sovranitetit të shtetit të kërkuar, në rastet kur një provë duhet të merret në territorin e tij, ku“…asnjë autoritet tjetër nuk tagër të ushtrojë funksione të pushtetit gjyqësor mbi të (parimi i sovranitetit territorial).”[48]Në fakt, prova ishte krijuar në Shqipëri, kurrfarë prove nuk kërkohej të merrej në shtetet ku kishin vendbanimin ekspertët; ata patën dhënë mendimin e tyre teknik dhe do t’u duhej ta mbronin para gjykatës, në seancë gjyqësore debatuese.

    Pra, sipas jurisprudencës së kolegjit penal të Gjykatës së Lartë, mosrespektimi i procedurës për marrjen e provave jashtë shtetit përmes letërporosisë shkakton papërdorshmëri të provës së marrë, e cila mund të jetë e natyrës patologjike ose fiziologjike dhe, në këtë aspekt, duket se Kolegji ka orientuar një zgjidhje të drejtë. Por, sikundër përmendëm më sipër, praktika e Kolegjit nuk na duket e saktë në rastet kur nevojat e procesit diktojnë caktimin dhe thirrjen e ekspertëve të huaj. Në raste të tilla, orientimi për të proceduar përmes letërporosisë, nuk gjen mbështetje ligjore e logjike, çalon në planin argumentues dhe bie ndesh me arsyen ligjore mbi të cilën ngrihet instituti i ndihmës juridike ndërkombëtare në lëndë penale (respektimi i sovranitetit të shtetit).

    13.3 Papërdorshmëria e provës në rastin e gjykimit të shkurtuar (nenet 403-406 të KPP)

    Sipas një jurisprudence të gjerë të kolegjit penal, të pranosh të gjykohesh në gjendjen që janë aktet, do të thotë të heqësh dorë nga pretendimet për akte të pavlefshme dhe prova të papërdorshme.[49]Nëse ngrihen pretendime të kësaj natyre, gjykata duhet të revokojë vendimin për pranimin e ritit të shkurtuar dhe të procedojë me gjykimin e zakonshëm. Problemi i pavlefshmërive të natyrës relative besojmë se nuk ngre diskutime, pasi duke pranuar aktet në gjendjen që janë, në fakt, është korrigjuar vetvetiu pavlefshmëria e tyre.[50] Problemi shtrohet për pavlefshmëritë e natyrës absolute dhe për përdorimin e provave të marra në kundërshtim me ligjin, madje edhe me Kushtetutën, të cilat kanë natyrë të pakorrigjueshme.[51] Në këtë pikë,praktika gjyqësore nuk është bindëse, edhe pse ajo referon tek vendimi përkatës unifikues,[52] i cili nuk orienton fare lidhur me rastin e papërdorshmërisë. Çmojmë se ky vendim unifikues propozon një zgjidhje të gabuar edhe përsa i takon orientimit për zbatimin e njëregjimi të njëjtë, si për pavlefshmëritë absolute, ashtu edhe për ato të natyrës relative.[53] Vlerësojmë se ajo cenon parimin e ligjshmërisë në formimin e provës dhe funksionin garantues të gjyqtarit. I pandehuri vërtet heq dorë nga garancitë e gjykimit kontradiktor, por fajësia e tij në përfundim të ritit të shkurtuar, nuk mund të mbështetet në akte absolutisht të pavlefshme, as mbi prova patologjikisht të papërdorshme, të cilat gjykata ka detyrimin t’i konstatojë edhe kryesisht.[54]

    13.4 Papërdorshmëria për shkak të cenimit të sovranitetit shtetëror në rastin e përgjimit të telekomunikimeve. Në praktikën e hetimeve paraprake dhe të gjykimit të çështjeve, sidomos në rastin e trafikimit të lëndëve narkotike dhe të armëve, praktika gjyqësore ka shtruar për zgjidhje çështjen e përdorshmërisë së përgjimeve telefonike të kryera nga autoritetet gjyqësore të huaja, tëcilat janë marrë si provënë kuadër të bashkëpunimit gjyqësor ndërkombëtar. Rastet që përbëjnë precedente gjyqësore lidhen me hetimet e autoriteteve të huaja, të cilat ndodhqëtë përgjojnë komunikimet e thirrura nga numra që u përkasin operatorëve telefonikë që veprojnë në Shqipëri dhe që i përdorin organizatorët e trafikut.Të dhënat me vlerë provuese që burojnë prej tyre bëhen pjesë e fashikullit të gjykimit, përmes mekanizmit të letërporosisë. Në gjykim, është shtruar problemi i përdorshmërisë së tyre, mbështetur në argumentin e shkeljes së sovranitetit të shtetit shqiptar.[55] Gjykatat konstatuan “...shkelje të sovranitetit të shtetit shqiptar, me pasojë papërdorshmërinë e akteve që kanë të bëjnë me përgjimet e bisedave telefonike të shtetasve shqiptarë brenda territorit të Republikës së Shqipërisë”. Ato e vunë theksin tek “vendndodhja” e numrave telefonikë të përgjuar (natyrisht, edhe të pajisjes fundore[56] që përdorte ato numra), në çastin e nisjes së thirrjeve prej përdoruesit, pavarësisht se në cilin territor ndodhej bashkëkomunikuesi i tij. Kur vendndodhja e përdoruesit rezultonte në Shqipëri, gjykatat çmuan se cenohet sovraniteti i shtetit mbi territorin në zotërim të tij.

    Në një rast të mëvonshëm, krejt të ngjashëm në pikëpamje të modaliteteve të ekzekutimit të përgjimit, provat që buruan prej tij gjykatat i konsideruan plotësisht të përdorshme, duke çelur një praktikë gjyqësore të ndryshme.[57]

    Praktika e deklarimit të përmbajtjes së përgjimit si provë e papërdorshme na duket e gabuar. Është fakt se komunikimet telefonike subjektet i patën kryer duke qëndruar fizikisht në territorin shqiptar, por autoritetet e huaja nuk kanë ndërhyrë në transmetimet elektronike të kryera në hapësirën mbi këtë territor.U regjistruan prej tyre vetëm komunikimet ndërkombëtare, të cilat fizikisht kalonin në hapësirën e huaj, duke shfrytëzuar qelizat ndërmjetëse të transmetimit, të ngritura në hapësirën e shtetit italian dhe nën sovranitetin e plotë të tij.[58] Pra, prova që buronte nga përmbajtja e bisedave të përgjuara rezulton se është marrë në territorin italian, jo në territorin tonë, sikundër argumentojnë vendimet gjyqësore të sipërcituara. Drejt këtij arsyetimi orienton edhe një vendim i GJEDNJ-së.[59]

    13.5Papërdorshmëria e akteve të kryera pas përfundimit të afatit të hetimeve paraprake (neni 324.4 i KPP). Norma që rregullon papërdorshmërinë e veprimeve hetimore të kryera pas përfundimit të afatit të hetimeve[60] është një nga dispozitat më të keqkuptuara nga praktika gjyqësore, edhe për shkak të paqartësisë së zgjidhjeve të ofruara nga jurisprudenca e gjykatave ndër vite.

    Kolegji penal i Gjykatës së Lartë e ka orientuar drejt praktikën gjyqësore, duke theksuar se me termin “veprime hetimore” duhet të kuptohen ato veprime që synojnë“grumbullimin e provave”[61] dhe se sanksioni i përshtatshëm që vepron në këtë rast është“papërdorshmëria” dhe jo “pavlefshmëria”`.[62] Në këto vendime, theksohet ideja se provat që nukmund të merren dot për shkak të përfundimit të afateve, gjykata nuk pengohet që t`i marrëgjatë gjykimit, si prova të reja.

    Gjithashtu, Kolegji e ka bërë dallimin mes veprimeve që prodhojnë prova dhe akteve që sigurojnë ecurinë e procedimit, si vendimi i marrjes si të pandehur, vendimi i dërgimit të çështjes nëgjyq  dhe kërkesa për gjykim (emërtimi i dy akteve të fundit i referohet terminologjisë së përdorur para ndryshimeve të kryera me ligjin Nr. 35/2017).[63]

    Në një vendim të mëvonshëm, Kolegji mbështeti idenë e gabuar se sanksioni i papërdorshmërisë së veprimeve të kryera jashtë afatit, nuk vepron kur gjykata vendos t`i pranojë aktet e papërdorshme në cilësinë e provës, [64] duke i veshur gjykatës tëdrejtën e korrigjimit të papërdorshmërisë, të cilën ligji procedural,në këtë rast, nuk ialejon.Gjithashtu, në jurisprudencën e kolegjit, shprehen dukshëm paqartësitë për dallimin mes papërdorshmërisë së provave dhe pavlefshmërisë absolute të akteve.[65]

    Në një rast tjetër, praktika gjyqësore u orientua në një drejtim diametralisht të kundërt, teksa pranoi se me përfundimin e afateve të hetimit, procedimi mbetet “pezull”dhe gjithçka goditet nga pavlefshmëria: ftesa për paraqitje, akti i njoftimit të akuzës, vendimi i dërgimit në gjyq, etj.[66]

    Në kushtet e një praktike gjyqësore të paunifikuar lidhur me natyrën e vesit dhe pasojave që shkakton përfundimi i afatit të hetimeve në lidhje me provat, ligjvënësi ndërhyu me ndryshimin e formulimit tënormës,[67] duke saktësuar se sanksioni i papërdorshmërisë nuk godet çdo veprim hetimor, por vetëm provat e marra pas mbarimit të afatit.

    13.6 Përdorshmëria e regjistrimit të komunikimeve nga njëri prej të pranishmëve në bisedë. Në praktikën gjyqësore, prej vitesh, është debatuar lidhur me vlerën provuese të të dhënave që burojnë prej regjistrimit të bisedës, nga njëri prej personave të pranishëm në të.Kemi theksuar se ky është njëri prej rasteve të provës dokumentare jotipike.[68]Çështja u ngrit nëplanin e cenimit të privatësisë së komunikimeve, për shkak se regjistrimi i kryer nuk ka qenëi autorizuar prej gjykatës; për rrjedhojë, prova është marrë në kundërshtim me ligjin procedural, madje, edhe me Kushtetutën, ndaj duhej tëveprontesanksioni i papërdorshmërisë së provës.[69]

    Në disa raste të mëparshme, Kolegji nuk e pati ngritur një problem të tillë; është fjala për regjistrimin, me zë dhe me pamje, të bisedave jo më nga personi i pranishëm, por nga gazetarët investigativë(emisoni televiziv “Fiks Fare”). Nëkëto raste[70], kolegji pati vendosur mospranimin e rekursit, fakt që do të thotë se nuk konstatoi probleme të kushtetutshmërisë apo të ligjshmërisë së provës.

    Në një rast të gjykuar në kushtet e juridiksionit fillestar,[71]Kolegji nuk e pranoi kërkesën e mbrojtjes për të deklaruar papërdorshmërinëe regjistrimit, të kryer nga njëri prej të pranishmëve në bisedë, e cila u ngrit në këndvështrimin e cenimit të normave mbi përgjimet.

    Pra, megjithë luhatjet në vite, Kolegji e ka orientuar drejt praktikën gjyqësore, duke theksuar se normat ndaluese për përgjimin e telekomunikimeve dhe formave të tjera të komunikimit, nuk shtrihen mbi privatët, por mbi organet shtetërore.

    13.7Papërdorshmëria e provës së sekuestruar si rrjedhojë e një kontrolli të kryer në kundërshtim me ligjin. Në raste të tilla,[72] Kolegji Penal ka orientuar zbatimin strikt të normës, ndonëse nuk jemi në rastet e një prove të paligjshme, por para cenimit të modaliteteve të ekzekutimit të aktit të kontrollit (papërdorshmëri fiziologjike). Në të dyja rastet, mungon arsyetimi mbi ndikimin e mundshëm të secilës prej parregullsive të konstatuara mbi provën e sekuestruar. Theksojmë se, në raste të tilla, papërdorshmëria e provës që shkakton cenimi i procedurës së marrjes nuk ka natyrë absolute, ndaj lipsej një analizë e të gjitha rrethanave dhe shkeljeve të kryera, në mënyrë që të argumetohej dyshimi mbi autenticitetin e provës së sekuestruar dhe mundësinë e përjashtimit të saj nga vlerësimi për të provuar fakte në proces, duke iu referuar jurisprudencës së Gjykatës Kushtetuese.[73]

    14. Jurisprudenca e Gjykatës Kushtetuese.Duke u mbështetur në jurisprudencën e GJEDNJ-së, Gjykata Kushtetuese i ka qëndruar parimit se verifikimi i ligjshmërisë së pranimit dhe marrjes së provave i nënshtrohet edhe kontrollit të Gjykatës Kushtetuese, pasi ky aspekt i gjykimit ka lidhje të drejtpërdrejtë me procesin e rregullt ligjor. Por, vlerësimi i provave është çështje që i përket trajtimit nga gjykatat e juridiksionit të zakonshëm. Ajo ka theksuar se jo çdo lloj shkeljeje në drejtim të marrjes së provave e bën procesin gjyqësor tërësisht të parregullt, por vetëm ato shkelje thelbësore, vërtetimi i të cilave do të cenonte të drejtat dhe liritë themelore të individit,duke orientuar një vlerësim të procedurës në tërësinë e saj. Gjithashtu, Gjykata Kushtetuese konsideron të rëndësishme që palës së akuzuar duhet t’i jepet mundësia që të debatojë lidhur me procedurën e pranimit dhe marrjes së provave dhe të paraqesëprapësime në lidhje me provat që pretendohet se janë marrë në mënyrë të paligjshme.[74]

    Gjykata Kushtetuese ka konstatuar cenim të procesit të rregullt ligjor kur janë konstatuar të dhëna se pohimi i të pandehurit është marrë pa praninë e mbrojtësit dhe nën ndikimin e dhunës së ushtruar ndaj tij[75] ose kur nëprocesin e njohjes kanë marrë pjesë tre punonjës të policisë, ndërkohë që i pandehuri ka qenë realisht i dallueshëm ndërmjet tyre, për arsye të kushteve të rënda fizike dhe shëndetësore që paraqiste, për shkak të dhunës së pësuar.[76]

    15. Doktrina dhe praktika gjyqësore e huaj. Sistemet e procedurës penale të shteteve demokratike janë të ndjeshme ndaj problemit të përdorimit në procesin penal të provave të paligjshme; natyrisht vihen re karakteristika dalluese dhe ngjyrime të caktuara, shpeshherë fryt i përpunimit shumëvjeçar dhe i luhatjeve të jurisprudencës dhe doktrinës.

    Në sistemet e ndryshme të procedurës penale, në lidhje me ligjshmërinë e provës, vërejmë modele ku rregulli i përjashtimit të provave të ndaluara nga ligji ndërtohet mbi bazën e kritereve të ngurta (Italia, natyrisht edhe vendi ynë, që ka marrë modelin italian) ose mbi bazën e kritereve elastike, kur për zbatimin e tij gjykatat u drejtohen parimeve të përgjithshme të mishëruara në Kushtetutë ose në KEDNJ-në (tipike për Gjermaninë, Spanjën dhe Shtetet e Bashkuara). Edhe në Angli, në kushtet e mungesës së një Kushtetute të shkruar, u takon gjykatave që, duke zbatuar parimet e përgjithshme të common law-t, të vendosin rast pas rasti, nëse prova do të pranohet apo do të përjashtohet për shkak të paligjshmërisë së marrjes së saj. Por, duhet mbajtur parasysh se me ratifikimin e Konventës së sipërpërmendur, e drejta e brendshme e afroi sistemin anglez me sistemet që mbështeten në Kushtetuta të shkruara.

    Sikundër vërejnë studjuesit,[77] në këto vende, rregullat e përjashtimit përbëjnë “të drejtën kushtetuese të zbatuar” drejtpërsëdrejti në procesin penal; ndaj janë gjykatat kushtetuese që përmes jurisprudencës së tyre japin një kontribut të dorës së parë në zhvillimin e teorisë së papërdorshmërisë. Për këtë arsye, zgjidhja e rasteve mbështetet në parimin e drejtpeshimit të interesave në proces: garantimin e një procesi të drejtë dhe të ndershëm, por edhe kënaqjen e nevojave për efektivitetin e zbatimit të ligjit penal. Gjykatës i lejohet vlerësimi krahasues, rast pas rasti, duke mbajtur parasysh rëndësinë e shkeljes së kryer, vlerën provuese dhe peshën e provës, sjelljen e  titullarit të së drejtës, funksionin që përmbush norma e cenuar, etj.[78]Me një fjalë, përveç rasteve kur prova merret në shkelje të një ndalimi me natyrë absolute, përjashtimi ose jo i provës çmohet rast pas rasti, sipas kriterit të drejtpeshimit të interesave.

     

    [1]Shih nenin 110 [hyperlink]

    [2]Shih neni 8/a, par. 2 [hyperlink], 304, par. 1 [hyperlink]

    [3]Shih nenin 316 të KPP [hyperlink].

    [4]Nenet 332/ç [hyperlink]

    [5]Paolo Tonini, La prova penale, CEDAM, 2000, fq. 44-45.

    [6]Shih nenin 149, par. 1[hyperlink] dhe 150 [hyperlink] të KPP.

    [7]Shih nenin 357, par. 2 [hyperlink].

    [8]Shih nenin 357, par. 1 [hyperlink].

    [9]Paolo Tonini, Carlotta Conti, Il diritto delle prove penali, prima edizione aggiornata, Giuffrè editore, fq. 64.

    [10]Neni 367, par. 1 [hyperlink].

    [11]Neni 427, par. 3 [hyperlink].

    [12]Neni 1/c i KP [hyperlink].

    [13]Shih komentin e nenit 149, par. C.8 [hyperlink]

    [14]Serge Guinchard, Jacques Buisson, Procédure pénale, 4^e édition, Litec, 2008, fq. 418

     

    [15]Ibidem.

    [16]Contra legem (lat.) - në kundërshtim me ligjin. Term që përdoret shpesh në doktrinë për të cilësuar procedurën e paligjshme të marrjes së provave.

    [17]Shih nenin 34/a, par. 3 [hyperlink] të KPP.

    [18]Neni 36 [hyperlink]i KPP.

    [19]Neni 223, par. 2.

    [20]Paolo Tonini, Manuale di procedura penale, 11^a edizione, Giuffrè Editore, Milano 2010, faqe 181; shih edhe: Giovanni Conso, Vittorio Grevi, etj., Compendio di procedura penale, 3ª edizione, CEDAM, 2006, fq. 310.

    [21]Paolo Tonini, ibidem.

    [22]Neni 160, par. 5 [hyperlink].

    [23]Neni 194, par. 1 [hyperlink].

    [24]Paolo Tonini, ibidem.

    [25]Shih nenet 297 [hyperlink] dhe 312 [hyperlink].

    [26]Duhet patur parasysh se këto deklarime janë plotësisht të përdorshme janë plotësisht të përdorshme për të mbështetur kërkesën për caktimin e një mase sigurimi, për të arsyetuar kërkesën për lejimin e kontrollit të banesës, për të përligjur pranimin e kërkesës për dërgimin e çështjes në gjyq, etj. Gjithashtu, ato mund të përdoren për të vërtetuar faktet objekt prove kur procedohet me gjykimin e shkurtuar (nenet 403-406), në rastin e miratimit të urdhërit penal të dënimit (nenet 406/a – 406/b) dhe në rastin e miratimit të marrëveshjes për pranimin e fajësisë dhe caktimin e dënimit (nenet 406/d – 406/e).

    [27]Rregulli i dy fashikujve, neni 332/ë [hyperlink].

    [28]Neni 362 [hyperlink].

    [29]Neni 369, par. 2, 3 [hyperlink].

    [30] Paolo Tonini, ibidem, faqe 186.

    [31]Neni 154, par. 2 [hyperlink].

    [32]Neni 226, par. 2 [hyperlink].

    [33]Neni 332/c, par. 3 [hyperlink].

    [34]Neni 8/a, par. 2 [hyperlink].

    [35]Nr.00-2011-87 i Vendimit (7), datë 12.01.2011,Shtëmbari.

    [36]Kjo jurisprudencë kundërthënëse e Gjykatës së Lartë, diktoi nevojën e reformimit të nenit 158 të KPP, duke shtuar paragrafin 1/1 [hyperlink].

    [37]Nr.00-2008-102 i Vendimit (555), datë 3.12.2008, Kane, etj.: “... Kolegji Penal i Gjykates se Larte çmon se vendimet e gjykatave të faktit janë bazuar mbi një provë, e cila për shkak se është marrë në kundërshtim me ligjin nuk mund të përdorej si e tillë, në vështrim të nenit 151/4 e 380 të K.Pr.Penale.” Shih, gjithashtu, Nr.11 i Vendimit, datë 4.2.2009, Duda; Nr.00-2010-863 i Vendimit (559), datë 2.6.2010, Etemaj, etj.; Nr.00-2010-1180 i Vendimit (841), datë 22.9.2010, Bylyku. Në rastin e një zgjidhjeje të përkundërt, mund të shikoni: Nr. 00-2013-780 (37) i Vendimit, datë 6.2.2013, Avduli; Nr.87 i Vendimit, datë 21.2.2007, Misiri. Kjo zgjidhje është mbështetur edhe nga Gjykata Kushtetuese, shih vendim i Gjykatës Kushtetuese nr.40, datë 22.9.2011, Kota.

    [38]Nr.24 i Vendimit, datë 31.01.2007, Vathi, etj.

    [39]Neni 154, par. 2 [hyperlink].

    [40]Letërporosia për ndihmë juridike në fushën penale funksionon mbështetur në Konventën e Këshillit të Evropës “Për ndihmën e ndërsjellë juridike në çështjet penale”, hapur për nënshkrim në Strasburg, në vitin 1959 (Konventa e Strasburgut). Konventa u ratifikua nga Shqipëria më 4.4.2000.

    [41]Nr.145 i Vendimit, datë 28.2.2007, Kodra, etj.

    [42]Komunikimi i drejtpërdrejtë mes autoriteteve gjyqësore u mbështet sidomos nga Protokolli i Dytë Shtesë i Konventës (ratifikuar nga Shqipëria më 20.6.2002, në fuqi nga data 1.2.2004). Në fakt, me anën e deklaratës së depozituar me instrumentet e ratifikimit, më 4.4.2000, vendi ynë njihte si “autoritet gjyqësor” vetëm Ministrinë e Drejtësisë. Kjo klauzolë, e cila pati krijuar një lloj barriere burokratike në shpejtësinë e komunikimit të ndërsjellë, ndryshoi me deklaratën e Misionit të Përhershëm të datës 27.7.2006, sipas së cilës Shqipëria njeh si autoritete gjyqësore edhe prokuroritë e gjykatat.

    [43]Nr.00-2011-590 i Vendimit (92), datë 6.7.2011, Harizaj.

    [44]Nr.571 i Vendimit, datë 17.12.2008, Peqini, etj.

    [45]Nr.00-2009-20 i Vendimit (14), datë 4.2.2009, Shira.

    [46]Nr.00-2012-1582 i Vendimit (299), datë 14.11.12, Kaçi.

    [47]Nr.8 i Vendimit, datë 12.1.2012, Meta.   

    [48]Luan Omari, Parime dhe institucione të së drejtës publike, Shtëpia botuese Elena Gjika, Tiranë, 1993, faqe 53.

    [49]Nr.00-2013-413 (1), datë 9.1.2013, Mallkuçi.

    [50]Shih Nr.00-2013-632 i Vendimit (101), datë 20.3.2013, Medinaj; Nr.00-2013-531 i Vendimit (82), datë 6.3.2013, Quni.

    [51]Përfytyroni, bie fjala, një dëshmi të marrë nën torturë, e cila vlerësohet si provë fajësie vetëm për shkak të faktit se i pandehuri ka zgjedhur ritin e shkurtuar.

    [52]Vendim i Kolegjeve të Bashkuara të Gjykatës së Lartë, nr.2, datë 29.1.2003, Zaharia, etj.

    [53]Vite më parë, e njëjta çështje u shtrua para Gjykatës së Kasacionit në Itali, jurisprudenca e së cilës pati ecur në dy drejtime të kundërta, sa i takon mundësive për të ngritur pavlefshmërinë e akteve apo papërdorshmërinë e provave, në rastet kur procedohej me gjykimin e shkurtuar. Kolegjet e Bashkuara orientuan se, në rastin e gjykimit të shkurtuar, gjyqtari nuk mund ta themelojë vendimin mbi bazën e akteve provuese të vesuara nga pavlefshmëri ose papërdorshmëri absolute, nisur nga arsyeja se të pranosh të gjykohesh sipas ritit të shkurtuar, nuk do të thotë të heqësh dorë nga e drejta për të ngritur veset më të rënda të aktit dhe të provave ku mbështetet akuza, pasi nuk mund të cenohet e drejta dhe detyrimi i gjyqtarit që, edhe gjatë gjykimit të shkurtuar, të jetë “garanti i procedimit provues”. Kolegjet qartësuan edhe konceptin e gjykimit të bazuar “në gjendjen e akteve”, ku duhet të përfshihen “...të gjitha dhe vetëm ato akte me vlerë provuese që nuk janë prekur nga patologji të rënda dhe të pakthyeshme, si papërdorshmëria dhe pavlefshmëria absolute, të cilat karakterizohen nga pakorrigjueshmëria dhe mundësia e ngritjes, edhe kryesisht, në çdo gjendje e shkallë të procedimit.” (Cass. Sez.Un., sentenza 21.6.2000, n.16, Tammaro). Tek Paolo di Geronimo, La nullità degli atti nel processo penale, Fatto & Diritto, Collana diretta da Paolo Cendon, Giuffrè Editore, 2006, faqe 283.

    [54]Duke qenë se jurisprudenca e Gjykatës së Lartë nuk mundi t’i jepte zgjidhje këtij problemi parimor, ligjvënësi çmoi të ndërhynte me ndryshimet reformuese të kryera me ligjin nr.35/2017: shih nenet 332/ç, par. 1 [hyperlink] dhe 405, par. 7 [hyperlink].

    [55] Gjykata e Apelit për Krimet e Rënda, vendimi nr.28, datë 19.5.2008, Fejzulla, etj., faqe 33-36, lënë në fuqi me vendimin e KPGJL Nr.00-2010-1027 i Vendimit (431), datë 7.5.2010. Shih, gjithashtu, Gjykata e Apelit për Krimet e Rënda, vendimi nr.27, datë 19.5.2009, E.SH., etj. (ky rast nuk u shqyrtua në Gjykatën e Lartë sepse, pas rigjykimit në shkallë të parë dhe në apel, palët nuk paraqitën rekurs).

    [56]“...çdo pajisje në përdorim nga subjekti i përgjimit që lidhet drejtpërdrejt ose tërthorazi me një pike fundore të rrjetit te telekomunikacioneve për të realizuar telekomunikimin.” (neni 3, paragrafi 4 i ligjit nr.9157, datë 4.12.2003 “Për përgjimin e telekomunikimeve”, i ndryshuar).

    [57]Gjykatae Apelit për Krime eRënda, vendimi nr.71, datë 17.12.2009, L.SH., etj.Ndonëse, në këtë rast,  papërdorshmëria nuk rezulton të jetë ngritur nga mbrojtja, ishte detyrë e gjykatave ta konstatonin atë kryesisht, edhe gjatë gjykimit në Gjykatën e Lartë, për të konfirmuar jurisprudencën e mëparshme.

    [58]Për më tepër hollësi mund të lexoni: Henrik Ligori, “Legalità dell’intercettazioni e il principio della sovranità dello Stato [2014] (2) Cultura e Diritti, Pisa University Press 71.

    [59]Shih Alessandro Capriotti k. Italisë.

    [60]Neni 324, par. 4 [hyperlink].

    [61]Nr.430 i Vendimit, datë 16.7.2003, Dashi, etj.

    [62]Nr.67 i Vendimit, datë 4.2.2004, Allamani.

    [63]Nr.536 i Vendimit, datë 13.7.2005, Hila

    [65]Nr. 00-2011-579 i Vendimit (101), datë 13.7.2011, Shahini, etj.

    [66]Vendim i gjykatës së rrethit gjyqësor Tiranë, Nr.Akti 1623, datë 15.12.2008, Basha.

    [67]Neni 324, par. 4 [hyperlink].

    [68]Shih komentin e nenit 149, par. C.8

    [69] Nr.00-2008-116 i Vendimit (570), datë 17.12.2008, Dibra.

    [70]Shih vendimet e gjykatës së rrethit gjyqësor Tiranë: nr.227, datë 3.3.2005, Dosti; nr.797, datë  11.7.2005, Dushi, etj.; nr.34, datë 24.1.2006, Toto; nr.897, datë 6.10.2006, Myftari, etj.

    [71] Nr.8 i Vendimit, datë 12.1.2012, Meta, i paracituar, par. 8.

    [72]Nr.00-2010-396 i Vendimit 252, datë 17.3.2010, Ndreu; Nr.00-2013-1335 i Vendimit (180), datë 29.05.2013, Smajlaj.

    [73]Shih vendimin eGjykatës Kushtetuese nr. 1, datë 12.01.2007,kërkues Sina (Sharka).

    [74]Po aty. Shih dhe vendimet e Gjykatës Kushtetuese nr. 9, datë 26.02.2015, kërkues Yzeiraj, par. 26-27, 31; nr.13, datë 24.04.2018, kërkues Andrea, par. 14-15.

    [75]Vendimi i Gjykatës Kushtetuese nr. 14, datë 03.05.2011, kërkues Marra, par. III.

    [76]Vendimi i Gjykatës Kushtetuese nr. 7, datë 27.04.2005, kërkues Durrësi.

    [77]Carlotta Conti, Accertamento del fatto ed inutilizzabilità nel processo penale, CEDAM, 2007, faqe 422.

    [78]Paolo Tonini, Carlotta Conti, vep. e cit., faqe 103.

  • Konteksti historik
    16. Me ligjin nr. 35/2017 u bënë ndryshime dhe shtesa në paragrafin 2 të dispozitës. U theksua se vendimi për pranimin e marrjes së provave duhet të merret “menjëherë”, me qëllim për të shmangur pasojat e dëmshme të praktikës gjyqësore, që rezervonte të drejtën për t’u shprehur në një kohë të mëvonshme lidhur me provat e propozuara nga palët. U hoq fjalia e fundit e këtij paragrafi për shkak se ishte përsëritje e panevojshme e fjalisë së dytë të paragrafit 2 të nenit 327 të Kodit. Dispozita pësoi, gjithashtu, edhe një ndryshim me natyrë teknike: ish-paragrafi 4 i normës u zhvendos si paragrafi 2 i nenit 149, ku ishte më e përshtatshme të qëndronte, për shkak të objektit të tij.

     

  • Legjislacioni ndërkombëtar
    Asnjë koment
• Standarde ndërkombëtare/ Referenca ndërkombëtare/ Shembuj nga praktikat më të mira

  A. Raporte, opinione, rekomandime dhe deklarata

   

  B. Vendime të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut

   

  17. GJEDNJ-ja ka sqaruar se neni 6 i KEDNJ-së garanton të drejtën e procesit të rregullt ligjor, por ai nuk ka si objekt tëgjykojë pranueshmërinë e provave, detyrë e cila u përket gjykatave kombëtare (Schenk k. Zvicrës, §§ 45-46; Moreira Ferreira k. Portugalisë (n^o 2) [Dhoma e Madhe]).Parimet e kontradiktoritetit dhe barazisë së armëve konsiderohen pjesë e rëndësishme e së drejtës së mbrojtjes, edhe në temën e marrjes së provave. Gjykata ka mbështetur parimin se lidhur me kërkimin dhe marrjen e tyre, mbrojtjes duhet t’i krijohet mundësia që të prodhojë prova në kushte analoge me akuzën (Peric k. Kroacisë, § 19).

  Në parim, nuk është detyrim i GJEDNJ-së që tëvlerësojë mënyrën e marrjes së provave, as gabimet në fakt të kryera nga gjykatat kombëtare;por ajo e shqyrton procedurën në tërësi, pjesë e së cilës është dhe paligjshmëria e marrjes sëprovave dhe analizon ndikimin e kësaj paligjshmërie në cenimin e të drejtave dhe lirive të mbrojtura nga Konventa: p.sh., instalimi i një pajisjeje përgjimi në banesë, në cenim të ligjit (Khan k. Mbretërisë së Bashkuar, § 28) ose instalimi i pajisjeve të regjistrimit audio dhe video në mjediset e paraburgimit dhe marrja si provë e dëshmisë së njëinformatori të policisë, të futur në dhomën e paraburgimit (Allan k. Mbretërisë së Bashkuar, § 42).

  Në gjykimin nëse procedura, në tërësinë e saj, ka qenë e rregullt, Gjykata e Strasburgut i kushton vëmendje faktit se si paligjshmëria e marrjes së provës mund të cenojë të drejtat e mbrojtjes, duke e bërë procesin të parregullt. Përmendim rastin tipik të provës së njohjes, të marrë duke cenuar në mënyrë flagrante rregullat e procedurës (Laska dhe Lika k. Shqipërisë, §§ 66-71).

  GJEDNJ-ja përjashton në mënyrë kategorike përdorimin si provë të të dhënave  të siguruara në shkelje të nenit 3, sikundër janë tortura (Gäfgen k. Gjermanisë [Dhoma e Madhe], § 166) ose trajtimi çnjerëzor e poshtërues (Jalloh k. Gjermanisë [Dhoma e Madhe], §§ 99, 105). Madje përdorimi në proces i provave të marra nën torturë, edhe nëpërmjet një personi të ndryshëm nga i akuzuari, përbëjnë një mohim flagrant të drejtësisë (Kaçiu dhe Kotorri k. Shqipërisë, § 128).

  GJEDNJ-ja ka një jurisprudencë të gjerë edhe lidhur me provën e marrë si rezultat i provokimit policor, e cila e bën procesin të parregullt, në këndvështrimin e nenit 6, në rast se krimi nuk do të kishte ndodhur në rast se nuk do të ishte provokuar nga policia (Teixeira de Castro k. Portugalisë, §§ 37-38, Ramanuaskas k. Lituanisë [Dhoma e Madhe], § 54).

• Materiale legjislative
  Asnjë koment
• Dispozita të lidhura
  18. Kushtetuta:nenet 25, 31/d, 32.

   

  19. Kodi i Procedurës Penale:nenet 8/a, par. 2, 34/a, par. 3, 36, 110, 149, 150, 152, 154, par. 2, 160, par. 5, 194, par. 1, 223, par. 2, 226, par. 2, 316, 324, par. 4, 332/c, par. 3, 332/ç, 357, par. 1, 2, 367, par. 1, 369, par. 2, 3, 405, par. 7, 427, par. 3.
• Akte nënligjore
  Asnjë koment
• Vendime

  A. Vendime të Gjykatës Kushtetuese

  20. Nr.40, datë 22.09.2011, kërkues Kota, Shfuqizimi, si të papajtueshëm me Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë, i vendimeve: nr.101, datë 07.04.2003 të Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Korçë; nr.117, datë 26.10.2007 të Gjykatës së Apelit Korçë; nr.184, datë 03.03.2010 të Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë.
  21. Nr. 42, datë 12.07.2016, kërkues Paloka, Shfuqizimi si i papajtueshëm me Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë i vendimit nr.8, datë 05.06.2015 të Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë.Vendime të Gjykatës së Lartë.
  22. Nr. 13 datë 24.04.2018, kërkues Andrea, Shfuqizimi si i papajtueshëm me Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë i vendimit nr.8/25, datë 14.06.2017 të Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë.
  23. Nr. 9 datë 26.02.2015, kërkues Yzeiraj, Shfuqizimi si të papajtueshme me Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë i vendimeve nr. 255, datë 30.06.2008 të Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Fier; nr. 32, datë 22.01.2010 të Gjykatës së Apelit Vlorë; nr. 00-2012-1258 (155), datë 30.05.2012 të Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë, ...
  24. Nr. 14, datë 03.05.2011, kërkues Marra, Shfuqizimi, si i papajtueshëm me Kushtetutën, i vendimeve: nr. 107, datë 23.05.2008 i Gjykatës së Rrethit Gjyqësor të Beratit; nr. 117, datë 03.03.2009 të Gjykatës së Apelit të Vlorës; nr. 760, datë 24.06.2010 të Gjykatës së Lartë.
  25. Nr.7, datë 27.04.2005, kërkues Durrësi, Shfuqizimi si antikushtetues i vendimeve nr.210, datë 11.09.2002 të Gjykatës së Rrethit Gjyqësor Shkodër; nr.194, datë 21.10.2003 të Gjykatës së Apelit Shkodër dhe nr.206, datë 23.04.2004 të Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë.
  26. Nr. 1, datë 12.01.2007, kërkues Sina (Sharka), Shfuqizimi si i papajtueshëm me Kushtetutën i vendimeve nr. 268, datë 06.10.2004 të Gjykatës së Apelit Vlorë dhe nr. 520, datë 06.07.2005 të Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë.

  B.     Vendime të Gjykatës së Lartë

  27. Nr.00-2011-87 i Vendimit (7), datë 12.1.11, Shtëmbari.
  28. Nr.00-2008-102 i Vendimit (555), datë 3.12.2008, Kane, etj.
  29. Nr.11 i Vendimit, datë 4.2.2009, Duda.
  30. Nr.00-2010-863 i Vendimit (559), datë 2.6.2010, Etemaj, etj.
  31. Nr.00-2010-1180 i Vendimit (841), datë 22.9.2010, Bylyku.
  32. Nr. 00-2013-780 (37) i Vendimit, datë 6.2.2013, Avduli.
  33. Nr.87 i Vendimit, datë 21.2.2007, Misiri.
  34. Nr.24 i Vendimit, datë 31.01.2007, Vathi, etj.
  35. Nr.145 i Vendimit, datë 28.2.2007, Kodra, etj.
  36. Nr.00-2011-590 i Vendimit (92), datë 6.7.2011, Harizaj.
  37. Nr.571 i Vendimit, datë 17.12.2008, Peqini, etj.
  38. Nr.00-2009-20 i Vendimit (14), datë 4.2.2009, Shira.
  39. Nr.00-2012-1582 i Vendimit (299), datë 14.11.12, Kaçi.
  40. Nr.8 i Vendimit, datë 12.1.2012, Meta.
  41. Nr.00-2013-413 (1), datë 9.1.2013, Mallkuçi.
  42. Nr.00-2013-632 i Vendimit (101), datë 20.3.2013, Medinaj.
  43. Nr.00-2013-531 i Vendimit (82), datë 6.3.2013, Quni.
  44. Nr.2, datë 29.1.2003, (KBGJL), Zaharia, etj.
  45. Nr.00-2010-1027 i Vendimit (431), datë 7.5.2010, KPGJL, Fejzulla, etj.
  46. Nr.430 i Vendimit, datë 16.7.2003, Dashi, etj.
  47. Nr.67 i Vendimit, datë 4.2.2004, Allamani.
  48. Nr.536 i Vendimit, datë 13.7.2005, Hila.
  49. Nr. 00-2011-579 i Vendimit (101), datë 13.7.2011, Shahini, etj.
  50. Nr.00-2008-116 i Vendimit (570), datë 17.12.2008, Dibra.
  51. Nr.00-2010-396 i Vendimit 252, datë 17.3.2010, Ndreu.
  52. Nr.00-2013-1335 i Vendimit (180), datë 29.05.2013, Smajlaj.
  53. Nr.00-2011-1141 i Vendimit (149), datë 10.11.2011, Qejvanaj
  54. Nr. 00-2010-592 i Vendimit (13), datë 7.4.2010, Kamberaj,masë sigurimi.
  55. Nr. 00-2010 – 543 i Vendimit (14), datë 7.4.2010, Bushaj,masë sigurimi.
  56. Nr. 00-2010- 481 i Vendimit (15), datë 7.4.2010, Ismaili,masë sigurimi.
  57. Nr.00-2013-1005 i Vendimit (196), datë 12.6.2013, Oruçi.
  58. Nr.00-2012-1261 i Vendimit (232), datë 19.9.2012, Lika.
  59. Nr.00-2012-941 i Vendimit (201), datë 5.7.2012, Brahimaj.
  60. Nr.00-2013-651 i Vendimit (123), datë 10.4.2013, Hodaj.
  61. Nr.523, datë 27.9.2006, Muhameti, etj.
  62. Nr.00-2010-1084 i Vendimit (558), datë 2.6.2010, Çelhaka.
  63. Nr.00-2010-1063 i Vendimit (22), datë 7.7.2010, Pali, masë sigurimi.
  64. Nr.532, datë 20.6.2007, Alija.
  65. Nr.289, datë 4.6.2008, Pasha.j
  66. Nr.292, datë 11.6.2008, Bedinaj.
  67. Nr.130, datë 25.3.2009, Derri, etj.
  68. Nr.49, datë 18.2.2009, Rexha, etj.

   

• Bibliografia
  70. Carlotta Conti, Accertamento del fatto ed inutilizzabilità nel processo penale, CEDAM, 2007, fq.552.
  71. Giovanni Conso, Vittorio Grevi, etj., Compendio di procedura penale, 3ª edizione, CEDAM, 2006, fq. 1117.
  72. Henrik Ligori, “Legalità dell’intercettazioni e il principio della sovranità dello Stato“ [2014] (2) Cultura e Diritti, Pisa University Press 71.
  73. Luan Omari, Parime dhe institucione të së drejtës publike, Shtëpia botuese Elena Gjika, Tiranë, 1993, fq.295.
  74. Paolo di Geronimo, La nullità degli atti nel processo penale, Fatto & Diritto, Collana diretta da Paolo Cendon, Giuffrè Editore, 2006, fq. 367.
  75. Paolo Tonini, Carlotta Conti, Il diritto delle prove penali, prima edizione aggiornata, Giuffrè editore, fq. 500
  76. Paolo Tonini, La prova penale, CEDAM, 2000, fq. 323.
  77. Paolo Tonini, Manuale di procedura penale, 11^a edizione, Giuffrè Editore, Milano 2010, fq. 896.
  78. Serge Guinchard, Jacques Buisson, Procédure pénale, 4^e édition, Litec, 2008, fq. 1228.

   

• Arkiva

  A. Ligje

  79. Neni 6, par. 1 i ligjit nr. 97/2016 “Për organizimin dhe funksionimin e prokurorisë në Republikën e Shqipërisë”.

  B.     Akte nënligjore